Cây cảnh nghệ thuật và Nghệ thuật cây cảnh

Nếu “Nghệ thuật cây cảnh” là bộ môn, là quá trình, là kỹ thuật và sự sáng tạo của con người để tạo ra các tác phẩm cây cảnh. Đây là thuật ngữ chung, bao quát toàn bộ các hoạt động từ việc chọn cây, uốn tỉa, tạo dáng, chăm sóc để biến một cây bình thường thành một tác phẩm nghệ thuật sống, thì “Cây cảnh nghệ thuật” là kết quả, là sản phẩm cuối cùng của quá trình nghệ thuật cây cảnh. Đây là một tác phẩm cụ thể, đã được tạo hình và chăm sóc một cách tỉ mỉ, mang ý nghĩa thẩm mỹ và triết lý nhất định, thể hiện sự hòa hợp giữa vẻ đẹp tự nhiên và sự sáng tạo của người nghệ nhân.

Nghệ thuật cây cảnh Việt Nam là một bức tranh sống động, nơi vẻ đẹp tự nhiên hòa quyện với triết lý nhân sinh sâu sắc. Nó không đơn thuần là sự tái hiện thiên nhiên thu nhỏ, mà còn là sự gửi gắm hồn cốt của dân tộc. Bài viết này, tập trung phân tích “nghệ thuật cây cảnh” từ nghĩa gốc Hán tự đến thuộc tính phổ quát của các từ Cây, Cảnh, Nghệ, Thuật, chúng ta thấy được một khung lý thuyết vững chắc, định vị rõ ràng bản sắc của “nghệ thuật cây cảnh” Việt Nam:

"Phô thân - Khoe dáng - Lộ căn

Cổ linh - Tinh tú - Kỹ dăm - Mịn tàn

Chủ đề - Bố cục rõ ràng

Vẻ đẹp Tổng thể dọc ngang hài hòa"

Trong khi bonsai Nhật Bản hướng đến sự hoàn hảo, tối giản và tính đối xứng, nghệ thuật cây cảnh Việt lại đề cao sự phóng khoáng, tự do và vẻ đẹp tự nhiên, mộc mạc. Bằng cách tôn vinh yếu tố Cổ (sự già nua), yếu tố Mỹ (sự hài hòa), yếu tố Kỳ (sự độc đáo) và yếu tố Văn (giá trị tinh thần), nghệ thuật cây cảnh Việt Nam đã tạo ra một con đường riêng, mang đậm giá trị nhân văn và triết lý sống.

1. Cây: Nền tảng sự sống và giá trị cổ xưa

Theo Hán tự, từ Cây (木) là chữ tượng hình, vẽ lại hình ảnh một cây có cành, có thân và có rễ, mang ý nghĩa gốc là sự sống, sự tăng trưởng và bền bỉ. Trong nghệ thuật cây cảnh, Cây không chỉ là một thực thể sống mà còn là nền tảng vật chất, là linh hồn của tác phẩm.

Vẻ đẹp của cây cảnh nghệ thuật Việt Nam đặc biệt trân trọng sự già nua, mộc mạc, thể hiện qua câu thơ: “Phô thân, khoe dáng, lộ căn.” Thân cây gân guốc, mốc meo, cùng với bộ rễ "lộ căn" bám chặt vào đất, là biểu tượng của sự kiên cường, bất khuất của người Việt, đồng thời là hiện thân của yếu tố Cổ. Điều này khác biệt với nhiều trường phái bonsai khác, nơi vẻ đẹp đôi khi được tạo ra bởi sự hoàn mỹ về hình thức hơn là sự tôn vinh vẻ đẹp tự nhiên của thời gian.

Vẻ đẹp phóng khoáng, tự do trong ngôn ngữ tạo hình cây cảnh nghệ thuật Việt, tạo nên một bản sắc riêng, gắn liền với văn hóa dân tộc. Tuy nhiên, sự tự do này đôi khi cũng là một thách thức. So với kỹ thuật tạo hình cành dăm cực kỳ tinh xảo của bonsai, nhiều tác phẩm cây cảnh nghệ thuật Việt vẫn còn thiếu sự tỉ mỉ, hoàn mỹ trong từng chi tiết.

Để nâng tầm giá trị thẩm mỹ và kinh tế, việc đưa các tiêu chuẩn kỹ thuật hiện đại vào tạo tác là điều cần thiết. Cần kết hợp giữa hồn cốt phóng khoáng truyền thống với sự tinh tế trong kỹ thuật để tác phẩm vừa có giá trị văn hóa, vừa đạt chuẩn mực quốc tế, từ đó mở rộng thị trường và nâng cao giá trị thương mại.

2. Cảnh: Kiến tạo không gian hài hoà và giá trị thẩm mỹ

Hán tự của Cảnh (景) gồm chữ Nhật (日) là mặt trời và chữ Kinh (京) là kinh đô. Cảnh mang ý nghĩa gốc là ánh sáng chiếu rọi, là bức tranh tổng thể của một vùng đất. Trong nghệ thuật cây cảnh, Cảnh không chỉ là không gian vật lý mà còn là bức tranh tinh thần được tạo ra. Nó là sự hài hòa giữa cây và môi trường xung quanh, từ chiếc chậu, đá, rêu cho đến cách sắp đặt. Vẻ đẹp của Cảnh chính là yếu tố Mỹ trong tiêu chí đánh giá, được thể hiện qua câu: “Chủ đề, bố cục rõ ràng, Vẻ đẹp tổng thể dọc ngang hài hoà.

Khác với sự tối giản, cô tịch của bonsai thường được đặt trong không gian trang trọng, cây cảnh nghệ thuật Việt lại gắn liền với sân vườn, non bộ, tạo nên một tiểu cảnh có chiều sâu và câu chuyện, mang đến cảm giác gần gũi, thân thuộc. Tuy nhiên, sự đa dạng này cũng đặt ra vấn đề về sự tiêu chuẩn hóa. Bonsai có những quy tắc về bố cục rất rõ ràng, từ cách chọn chậu, đặt đá, rêu đến cách sắp xếp cành lá để tạo ra một tổng thể hoàn hảo.

Việc xây dựng các tiêu chuẩn về bố cục, hài hòa, phối cảnh sẽ là một định hướng quan trọng để nâng cao chất lượng thẩm mỹ cho các tác phẩm của chúng ta. Điều này không chỉ giúp người chơi có một kim chỉ nam rõ ràng mà còn giúp các tác phẩm dễ dàng được đánh giá và đón nhận trên các sân chơi quốc tế, từ đó tăng giá trị kinh tế.

3. Nghệ: Bàn tay tài hoa và giá trị nghệ thuật đặc sắc

Từ Nghệ (藝) trong Hán tự có nghĩa gốc là sự trồng trọt, sau này mở rộng thành kỹ năng, tài năng, và sự khéo léo. Trong nghệ thuật cây cảnh, Nghệ là bàn tay tài hoa, sự sáng tạo của người nghệ nhân trong việc tạo tác. Nghệ gắn liền với yếu tố Kỳ (độc đáo), thể hiện sự sáng tạo và trí tưởng tượng không giới hạn.

Yếu tố Nghệ của người Việt không phải là sự áp đặt hay lạm dụng kỹ thuật, mà là sự tinh tế, như trong câu thơ: “Kỹ dăm, mịn tàn.” Nét đặc sắc nhất của nghệ thuật cây cảnh Việt là sự sáng tạo. Các nghệ nhân không bị gò bó vào quy tắc mà dựa trên kinh nghiệm, cảm quan để tạo ra những thế cây độc đáo, mang vẻ đẹp riêng biệt.

Tuy nhiên, để nâng tầm nghệ thuật, kỹ thuật của chúng ta cần được đồng bộ và chuyên sâu hơn. Kỹ thuật “kỹ dăm, mịn tàn” cần được áp dụng rộng rãi để tác phẩm trở nên hoàn hảo, mượt mà như một tác phẩm điêu khắc, thay vì còn lộ rõ vết cắt hay vết uốn.

Bonsai Nhật Bản nổi tiếng với việc sử dụng các công cụ chuyên dụng và kỹ thuật tỉa dăm cực kỳ chính xác. Để phát triển bền vững, chúng ta cần đầu tư vào đào tạo, phổ cập kỹ thuật chuyên sâu và sử dụng các công cụ hiện đại, từ đó nâng cao tay nghề cho các nghệ nhân, vừa bảo tồn giá trị văn hóa vừa đáp ứng yêu cầu của thị trường.

4. Thuật: Triết lý sâu xa và giá trị văn hoá giàu bản sắc

Từ Thuật (術) trong Hán tự có nghĩa gốc là con đường đi, phương pháp, kỹ năng, và sau này phát triển thành triết lý, bí quyết. Trong nghệ thuật cây cảnh, Thuật là tầng sâu nhất, là triết lý, tư duy thẩm mỹ và ý nghĩa nhân văn mà tác phẩm mang lại. Nó là yếu tố Văn, khiến cây cảnh không chỉ là vật trang trí mà còn là một tác phẩm có hồn.

Trong nghệ thuật cây cảnh, "dáng" và "thế" là hai khái niệm cơ bản nhưng mang ý nghĩa khác nhau. Dáng là hình thái vật chất, là cái chúng ta nhìn thấy bằng mắt. Ví dụ, một cây thẳng đứng là dáng trực, còn cây nghiêng là dáng xiêu. Bốn dáng cơ bản là Trực - Xiêu - Hoành - Huyền giúp chúng ta phân loại và đặt tên cho một tác phẩm cây cảnh nghệ thuật một cách đơn giản. Ngược lại, thế là linh hồn, là triết lý được thổi vào tác phẩm. Thế biến một dáng trực thành "thế trực quân tử" biểu trưng cho sự ngay thẳng, kiên cường của một người quân tử, hoặc biến một dáng xiêu thành "thế thác đổ" thể hiện sức sống bền bỉ dù phải đối diện với hiểm nguy. Sự khác biệt này rất quan trọng. Dáng chỉ mô tả hình thức bên ngoài, trong khi thế truyền tải những giá trị nhân văn và tinh thần sâu sắc. Chính nhờ sự khác biệt này mà cây cảnh nghệ thuật là một loại hình sáng tạo không giới hạn. Nó trở thành một tác phẩm có hồn, có sức sống mạnh mẽ trong đời sống tinh thần của người Việt khi kết tinh sự giao thoa giữa vẻ đẹp tự nhiên và sự sáng tạo của con người. Đây là điểm mạnh lớn nhất của nghệ thuật cây cảnh Việt Nam, khiến nó trở thành một di sản văn hóa, là triết lý sống được gửi gắm. 

Tuy nhiên, để quảng bá và phát triển giá trị này, chúng ta cần xây dựng một lý thuyết hệ thống, một bộ quy tắc chính thức về nghệ thuật cây cảnh Việt Nam. Điều này sẽ giúp chúng ta chuẩn hóa, định vị và đưa giá trị văn hóa này đến gần hơn với thế giới, đồng thời đảm bảo sự kế thừa cho thế hệ mai sau.

Việc xây dựng một nền tảng lý thuyết vững chắc sẽ biến Thuật thành một bí quyết có thể truyền lại, đảm bảo sự phát triển bền vững, đưa cây cảnh từ một thú chơi thành một ngành công nghiệp văn hóa có giá trị cao.

Kết luận

Nghệ thuật cây cảnh Việt Nam là một di sản văn hóa quý báu, mang trong mình những giá trị độc đáo và sâu sắc. Phân tích qua các yếu tố Cây, Cảnh, Nghệ, Thuật cho thấy một nền tảng vững chắc, vừa có vẻ đẹp hoài cổ, tự nhiên, vừa ẩn chứa triết lý nhân văn sâu sắc. Dù có những khác biệt so với bonsai quốc tế, đặc biệt là sự phóng khoáng và giá trị tinh thần, nghệ thuật cây cảnh Việt Nam vẫn cần chuẩn hóa và hệ thống hóa để vươn tầm.

Bằng cách kết hợp giữa tinh hoa truyền thống và kỹ thuật hiện đại, chúng ta có thể tạo ra những tác phẩm vừa có hồn cốt dân tộc, vừa mang vẻ đẹp hoàn mỹ. Phát triển nghệ thuật cây cảnh không chỉ là giữ gìn một thú chơi tao nhã mà còn là bảo tồn và quảng bá một nét đẹp văn hóa độc đáo, một ngành kinh tế đầy tiềm năng của người Việt.

(Bài viết trong cuốn VĂN HOÁ & THỜI ĐẠI của Viện Kinh tế, Văn hoá và Nghệ thuật)