Bản chất của chiến tranh thương mại nằm ở chủ nghĩa bảo hộ được đẩy lên mức cực đoan. Các quốc gia, vì muốn bảo vệ ngành sản xuất nội địa hay gây sức ép lên đối thủ, sẵn sàng sử dụng thuế quan như một thứ vũ khí. Một đòn thuế giáng xuống thường kéo theo một đòn đáp trả, tạo nên một cuộc chiến dai dẳng mà ở đó, "hải quan" trở thành chiến trường chính. Người ta thường gọi đó là "chiến tranh thuế quan" khi các bên chỉ tập trung vào công cụ này. Tuy nhiên, cần phải nhận diện rõ tính chất đối đầu gay gắt, mang tính hệ thống của một "cuộc chiến" thực sự, phân biệt nó với những tranh chấp thương mại đơn lẻ hay hành vi bán phá giá thông thường. Đằng sau những chính sách bảo hộ ấy thường là tham vọng đưa nền kinh tế về trạng thái tự cung tự cấp, một mục tiêu đầy rủi ro trong thế giới kết nối.
Điều đáng sợ nhất là lịch sử đã nhiều lần chứng minh, những "cuộc chiến" trên mặt trận kinh tế này hoàn toàn có thể vượt qua lằn ranh mong manh, biến thành xung đột vũ trang thực sự. Ký ức về vụ thảm sát người Banda ở Indonesia chỉ vì cáo buộc vi phạm một hiệp ước thương mại vẫn còn đó. Hay nhìn lại châu Âu thế kỷ 17-18, các cuộc hải chiến khốc liệt giữa Anh và Hà Lan, ban đầu chỉ là những vụ tấn công tàu buôn, đã leo thang thành cuộc chiến tổng lực tranh giành quyền bá chủ các tuyến đường biển và loại bỏ đối thủ thương mại. Ngay cả cuộc chiến Anh-Hà Lan lần thứ tư cũng nổ ra chỉ vì bất đồng quanh việc Hà Lan giao thương với kẻ thù của Anh.
Xa hơn về phía Đông, Chiến dịch Shimonoseki ở Nhật Bản là hệ quả của căng thẳng liên quan đến chính sách mở cửa ngoại thương. Và có lẽ không đâu minh chứng rõ hơn cho sự leo thang này bằng hai cuộc Chiến tranh Nha phiến ở Trung Quốc thế kỷ 19. Từ việc nhà Thanh phong tỏa cảng, tịch thu thuốc phiện lậu, xung đột thương mại đã dẫn đến sự can thiệp của Hải quân Anh, những trận giao tranh đẫm máu và cuối cùng là việc Hồng Kông rơi vào tay người Anh, một vết thương lịch sử kéo dài.
Ngay cả khi tiếng súng không vang lên, cuộc chiến bằng thuế quan cũng đủ sức tàn phá và để lại những bài học sâu sắc. Đầu thế kỷ 20, châu Âu chứng kiến cuộc chiến hải quan Đức-Ba Lan (1925-1934). Berlin đã dùng thuế quan đánh vào than và thép Ba Lan như một công cụ gây áp lực chính trị hòng buộc Warsaw nhượng bộ lãnh thổ. Dù mục tiêu chính trị không thành, cuộc đối đầu này cũng buộc Ba Lan phải tìm cách tự chủ đường xuất khẩu qua việc cấp tốc phát triển cảng Gdynia.
Bên kia Đại Tây Dương, Hoa Kỳ vào năm 1922 đã ban hành Đạo luật Thuế quan Fordney-McCumber, đẩy mức thuế suất trung bình lên tới 38%. Quyết định này lập tức vấp phải sự phàn nàn từ các đối tác thương mại, đặc biệt là các quốc gia châu Âu đang kiệt quệ sau Thế chiến I và cần xuất khẩu để trả nợ chiến tranh cho chính Hoa Kỳ. Nhưng hệ lụy còn đi xa hơn thế. Như lời cảnh báo của Dân biểu Cordell Hull, mức thuế cao của Mỹ không chỉ làm tổn hại hiệu quả sản xuất trong nước mà còn "mời gọi" các biện pháp trả đũa. Quả thật, chỉ trong vòng 5 năm, hàng loạt quốc gia từ Pháp, Tây Ban Nha đến Đức, Ý đã đồng loạt tăng thuế đánh vào hàng hóa Mỹ. Vòng xoáy chiến tranh thuế quan này được nhiều nhà sử học nhìn nhận là một trong những yếu tố góp phần đẩy nền kinh tế thế giới vào cuộc Đại suy thoái tồi tệ.
Những trang sử này không chỉ là quá khứ. Chúng là những lời nhắc nhở đầy sức nặng về cái giá phải trả của chủ nghĩa bảo hộ cực đoan và chính sách đối đầu thương mại. Từ đổ vỡ kinh tế, rạn nứt quan hệ quốc tế đến bóng ma xung đột vũ trang, chiến tranh thương mại luôn là con đường tiềm ẩn nhiều hiểm nguy. Việc nhìn lại và thấu hiểu những bài học xương máu này là cấp thiết hơn bao giờ hết trong một thế giới toàn cầu hóa đầy biến động, để các quốc gia có thể lựa chọn đối thoại và hợp tác thay vì lặp lại những sai lầm của lịch sử.
