Người ta hay nói nghề chọn người – có lẽ điều này đúng với trường hợp của họa sĩ Phan Thanh Sơn, một nghệ sĩ gốm đã dành gần 40 năm cuộc đời để gắn bó với đất, nước và lửa. Con đường đến với gốm của anh không bắt đầu bằng đam mê, cũng không phải là sự lựa chọn chủ động. Khi thi vào Đại học Mỹ thuật Công nghiệp, anh nộp nguyện vọng vào ngành thiết kế Đồ họa với kỳ vọng được học đúng sở trường, nhưng nhà trường xét tuyển và phân vào ngành gốm – một chuyên ngành mà chính anh thừa nhận khi đó còn "chưa biết nó là gì".
Suốt sáu năm đại học, Phan Thanh Sơn gần như không quá yêu thích với ngành học này. Anh lao vào các công việc bên ngoài, do đó anh vô thức hình thành một thói quen quý giá: ký họa mọi thứ xung quanh – con người, phố xá, động vật, đời sống thường nhật... Sau khi tốt nghiệp, thay vì những công việc gắn bó thời sinh viên, Phan Thanh Sơn đã phải lựa chọn cho mình một con đường để sống, để làm việc, anh quay về với gốm – lần này là với một tâm thế khác: không còn sự thờ ơ, mà bắt đầu học cách lắng nghe và học làm chủ chất liệu.
Gốm – nơi nghệ thuật phải đi cùng kỷ luật
Nếu như hội họa cho phép người nghệ sĩ tự do sáng tạo gần như tuyệt đối, thì gốm lại là một lãnh địa khác hẳn – nơi đòi hỏi kỷ luật, sự kiên nhẫn và cả nền tảng kiến thức liên ngành. Theo hoạ sĩ Phan Thanh Sơn, bên cạnh năng lực nghệ thuật, người làm gốm buộc phải hiểu cả kỹ thuật và khoa học. Mỗi một bước từ tạo hình, định hình khối, chọn men, canh nhiệt độ đều có thể ảnh hưởng trực tiếp đến sự tồn tại hoặc phá hủy của một tác phẩm. Chỉ một sai sót nhỏ, như pha sai tỷ lệ men, chọn sai độ dày, tính sai cấu trúc, hay đốt sai chế độ nung,... , đều có thể khiến sản phẩm bị rạn nứt, vỡ, hoặc cháy hỏng hoàn toàn.
Với anh, sáng tạo trong gốm không thể chỉ cảm tính. “Người ta thường nghĩ cái đẹp của gốm đến từ sự bất ngờ của lửa, nhưng với người lấy gốm làm lẽ sống, mọi “bất ngờ” đều phải được kiểm soát,” anh chia sẻ. Chính vì thế, bên cạnh việc nuôi dưỡng cảm hứng sáng tạo, người nghệ sĩ gốm còn phải am hiểu về hóa học, vật lý, và các yếu tố như nhiệt độ cùng các chế độ nung theo chất liệu đất, men được sử dụng. Sự rèn luyện nghiêm khắc đó giúp anh hình thành một thái độ nghề nghiệp rất rõ ràng. “Nghệ thuật phải được xây dựng từ hiểu biết.”
Dù không giới hạn đề tài, tác phẩm của Phan Thanh Sơn vẫn luôn mang đậm tính nhân văn và hiện thực. Hình tượng con người, đặc biệt là hình ảnh người phụ nữ, xuất hiện nhiều trong các sáng tác của anh. Không phải là người phụ nữ lý tưởng hóa với những triết lý cao siêu, mà là những thân phận bình dị giữa đời sống: một người mẹ vùng cao, một thiếu nữ ngoài chợ, một dáng ngồi nghỉ giữa trưa hè,... Ngoài ra, anh cũng rất quan tâm đến thiên nhiên, động vật – đặc biệt là những sinh vật hoang dã, được khắc họa sống động trong nhiều tác phẩm điêu khắc gốm.
Gieo mầm cho nghề – từ làng gốm đến giảng đường
Sau hơn 20 năm sống và làm việc tại các làng nghề gốm truyền thống từ Mường Chanh (Sơn La), Phước Tích (Huế), Biên Hòa… hoạ sĩ Phan Thanh Sơn chứng kiến sự thay đổi mạnh mẽ của thế hệ kế cận. Nếu như trước kia, nghề gốm thường được xem là vất vả, ít cơ hội, và chỉ dành cho những ai “lỡ bước”, thì nay, nhiều bạn trẻ đã chủ động lựa chọn theo đuổi con đường này. Anh chia sẻ rằng, chưa bao giờ ngành Gốm tại trường Đại học Mỹ thuật Công nghiệp – nơi anh giảng dạy lại có đông sinh viên đăng ký như hiện tại. Từ vài người, thậm chí một người, đến hàng chục, và năm nay đã chạm mốc gần 100 sinh viên – một con số cho thấy nghề gốm đang dần được nhìn nhận lại với sự trân trọng và hứng thú mới.
Theo anh, một trong những lý do khiến giới trẻ ngày càng quan tâm đến gốm là bởi tinh thần tìm kiếm bản sắc cá nhân trong thời đại số. “Trong thế giới ảo, mọi thứ đều dễ bị lặp lại. Nhưng với gốm, mỗi tác phẩm đều là duy nhất, không thể sao chép. Đó là cách các bạn trẻ thể hiện chính mình.” Các gia đình làng nghề gốm cũng thay đổi nhận thức từ việc giữ bí quyết nghề theo kiểu truyền thống sang đầu tư cho thế hệ kế cận học hành bài bản, từ thiết kế, tạo hình đến kinh doanh sản phẩm sáng tạo. Trong giảng dạy, ở tâm thế của người làm thầy, nhưng Phan Thanh Sơn luôn đề cao tính sáng tạo cá nhân, khích lệ các thế hệ sinh viên vượt qua giới hạn của bài học để sáng tạo, để tiệm cận với nhu cầu thẩm mỹ mới. Với anh, dạy và học là một quá trình học hỏi lẫn nhau và chính các em sinh viên lại là nguồn tri thức mới để sau mỗi giai đoạn sáng tạo nghệ thuật, Phan Thanh Sơn nỗ lực vượt ra khỏi cái bóng của chính mình. Để rồi từ “Chơi đất” 2007 đến “Chơi đất IV” 2019, sắc thái nghệ thuật gốm của Phan Thanh Sơn luôn có sự thay đổi.
Không chỉ tạo nên các tác phẩm độc đáo, bên cạnh công việc giảng dạy và hướng dẫn luận văn Thạc sĩ tại Khoa Sau Đại học, hoạ sĩ Phan Thanh Sơn còn trực tiếp đào tạo học trò nghề gốm – các cử nhân tương lai. Anh coi việc truyền nghề không phải chỉ là dạy kỹ thuật mà còn là truyền tâm thế, cách sống với nghề. Anh thường nói: “Làm gốm không chỉ là tạo hình, mà là hiểu cả bản chất của đất, của lửa, và của chính mình.” Tất cả được chứng minh trong chuỗi hành trình “Chơi đất” từ năm 2007, đến nay sẽ là “Chơi đất V” sẽ được tổ chức tại Nhà triển lãm 16 Ngô Quyền, Hà Nội.
