Kỷ nguyên số (Digital Era) đã mang đến cả cơ hội và thách thức, đòi hỏi người nông dân phải trang bị những kỹ năng mới để không bị tụt lại phía sau. Kỹ năng số (Digital Skills) chính là chìa khóa để họ chuyển mình, biến những công việc truyền thống thành những quy trình sản xuất hiện đại, hiệu quả và bền vững.
Bài viết này sẽ phân tích các khía cạnh cốt lõi của kỹ năng số, tập trung vào đối tượng nông dân Việt, để làm rõ cách họ có thể áp dụng công nghệ vào thực tiễn, từ đó nâng cao giá trị nông sản và cải thiện chất lượng cuộc sống.
Kỹ năng số (Digital Skills) không còn là điều xa xỉ. Đó là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa Kỹ (Skills - Kỹ nghệ), Năng (Mindset - Năng lực tư duy), và Số (Digital - Môi trường số). Nắm vững những kỹ năng này, người nông dân có thể tối ưu hóa quy trình sản xuất, mở rộng thị trường và làm chủ cuộc sống trong một thế giới ngày càng phụ thuộc vào công nghệ.
1. Kỹ (Skills): Từ công cụ truyền thống đến công nghệ đột phá
Khía cạnh Kỹ (Skills) của kỹ năng số là toàn bộ những năng lực thực tế, giúp người nông dân làm chủ các công cụ, phần mềm, và công nghệ. Khía cạnh này không còn chỉ giới hạn ở việc sử dụng máy tính, mà đã mở rộng sang những ứng dụng chuyên biệt hơn, mang lại hiệu quả trực tiếp cho hoạt động sản xuất và kinh doanh nông nghiệp.
Một trong những kỹ năng nền tảng quan trọng nhất là Năng lực số (Digital Literacy) năng lực đọc hiểu và sử dụng thông tin số. Điều này bắt đầu với việc thành thạo các phần mềm văn phòng cơ bản như Microsoft Excel hay Google Sheets để quản lý tài chính. Thay vì ghi chép trên giấy, một nông dân có thể tạo bảng tính để theo dõi chi phí mua giống, phân bón, thuốc bảo vệ thực vật, và so sánh với doanh thu từ mỗi vụ mùa. Việc này giúp họ có cái nhìn trực quan về hiệu quả kinh tế, xác định được đâu là khoản chi phí lớn nhất để tìm cách tối ưu hóa.
Tiếp theo là Quản lý dữ liệu (Data Management). Kỹ năng này không còn là đặc quyền của các nhà khoa học. Người nông dân hiện đại có thể học cách thu thập và diễn giải dữ liệu từ các thiết bị cảm biến Internet Vạn Vật (IoT - Internet of Things). Các cảm biến này được đặt trên đồng ruộng để đo lường độ ẩm của đất, nhiệt độ, hay mức độ dinh dưỡng. Dựa vào dữ liệu thu được trên ứng dụng điện thoại, họ có thể đưa ra quyết định tưới tiêu chính xác, tránh lãng phí nước và phân bón.
Theo một báo cáo của Ngân hàng Thế giới (World Bank), việc áp dụng công nghệ số trong nông nghiệp có thể tăng năng suất lên tới 70%. Tại Việt Nam, nhiều mô hình nông nghiệp công nghệ cao đã thành công khi ứng dụng các cảm biến IoT để trồng rau sạch hay hoa lan trong nhà kính. Tuy nhiên, thách thức vẫn là chi phí đầu tư ban đầu cao, đòi hỏi sự hỗ trợ từ chính phủ và các chương trình tín dụng ưu đãi để công nghệ này tiếp cận rộng rãi hơn tới các hộ nông dân nhỏ lẻ.
Bên cạnh đó, khía cạnh "Kỹ" còn bao gồm An ninh mạng (Cybersecurity). Khi người nông dân tham gia vào thương mại điện tử hoặc sử dụng các ứng dụng tài chính, họ phải đối mặt với các rủi ro lừa đảo. Kỹ năng này bao gồm việc nhận diện các email giả mạo (phishing), tạo mật khẩu mạnh và duy nhất cho từng tài khoản, và sử dụng xác thực hai yếu tố (2FA - Two-Factor Authentication). Việc bảo vệ thông tin cá nhân và tài sản số là yếu tố sống còn để phát triển bền vững.
Một kỹ năng kỹ thuật đột phá khác là Lập trình cơ bản và Tích hợp AI (Basic Programming and AI Integration). Dù không cần trở thành một lập trình viên chuyên nghiệp, việc hiểu về cách các ứng dụng hoạt động sẽ giúp họ tự động hóa các tác vụ đơn giản. Chẳng hạn, một số trang trại đã sử dụng các hệ thống tưới tiêu tự động được lập trình sẵn theo chu kỳ hoặc theo điều kiện thời tiết.
Trong tương lai gần, việc sử dụng các công cụ AI để phân tích hình ảnh cây trồng nhằm phát hiện sâu bệnh sớm, hay dự đoán thời điểm thu hoạch tối ưu, sẽ trở nên phổ biến. Những kỹ năng này không chỉ giúp người nông dân làm việc thông minh hơn mà còn tối ưu hóa toàn bộ chuỗi giá trị nông nghiệp.
2. Năng (Mindset): Từ tư duy truyền thống đến tầm nhìn đổi mới
Năng (Mindset) là khía cạnh tư duy và năng lực, giúp người nông dân sử dụng công nghệ một cách thông minh và sáng tạo. Đó là khả năng chuyển hóa thông tin thành hành động, vượt qua những cách làm truyền thống. Khác với "Kỹ" là công cụ, "Năng" chính là người điều khiển công cụ đó.
Một trong những năng lực cốt lõi nhất là Tư duy phản biện (Critical Thinking). Với sự bùng nổ của mạng xã hội, tin tức về giá cả nông sản, kỹ thuật canh tác hay dịch bệnh có thể bị sai lệch. Kỹ năng này giúp người nông dân biết cách kiểm tra thông tin, so sánh từ nhiều nguồn chính thống như các trang web của Bộ Nông nghiệp, các viện nghiên cứu, hay các báo cáo thị trường uy tín, thay vì chỉ tin vào tin đồn. Việc này giúp họ đưa ra các quyết định chính xác về thời điểm gieo trồng hay thu hoạch, tránh những tổn thất không đáng có.
Một năng lực quan trọng khác là Hợp tác số (Digital Collaboration) – khả năng hợp tác trên môi trường số. Nhờ các nền tảng kỹ thuật số, người nông dân có thể kết nối với các đối tác, thương lái, hay chuyên gia nông nghiệp từ khắp nơi. Họ có thể sử dụng các ứng dụng họp trực tuyến như Zoom hay các nhóm trên Zalo/Facebook để thảo luận kế hoạch, chia sẻ kinh nghiệm hay giải quyết các vấn đề phát sinh. Một ví dụ cụ thể, một nhóm nông dân trồng cam có thể cùng nhau sử dụng một nền tảng trực tuyến để quản lý việc phân phối sản phẩm, chia sẻ thông tin về giá cả và nhu cầu thị trường, từ đó gia tăng sức mạnh tập thể và tối ưu hóa lợi nhuận.
Khả năng học hỏi liên tục, hay Học tập suốt đời (Lifelong Learning), là một "năng lực" không thể thiếu trong kỷ nguyên số. Nền nông nghiệp hiện đại không ngừng đổi mới. Người nông dân phải sẵn sàng tiếp thu các kỹ thuật canh tác mới, các giống cây trồng mới, hay cách sử dụng các thiết bị bay không người lái (drone) để phun thuốc.
Việc chủ động tìm kiếm các khóa học trực tuyến, các hội thảo chuyên đề hay các video hướng dẫn trên YouTube đã trở thành một phần không thể thiếu trong quá trình nâng cao năng lực của họ. Sự thay đổi này không chỉ giúp tăng năng suất mà còn mở ra những cơ hội mới, giúp họ chuyển từ người sản xuất đơn thuần thành những người làm kinh tế nông nghiệp thực thụ.
Năng lực cuối cùng là Giải quyết vấn đề (Problem-Solving). Khi một thiết bị cảm biến bị lỗi, hay một đơn hàng trên sàn thương mại điện tử gặp sự cố, người nông dân cần có khả năng tìm kiếm giải pháp trực tuyến. Họ có thể tham gia các diễn đàn, tìm kiếm hướng dẫn từ nhà sản xuất, hoặc liên hệ trực tiếp với bộ phận hỗ trợ kỹ thuật qua các kênh số. Việc này giúp họ tự chủ hơn trong công việc và giảm sự phụ thuộc vào các chuyên gia.
Trong bối cảnh nền nông nghiệp đang đối mặt với nhiều thách thức từ biến đổi khí hậu, thị trường cạnh tranh gay gắt, người nông dân Việt Nam đang từng bước thay đổi tư duy. Họ không còn trông chờ vào kinh nghiệm truyền thống mà đã chủ động hơn trong việc tiếp cận công nghệ. Nhiều mô hình hợp tác xã kiểu mới, các nhóm nông dân cùng sản xuất, tiêu thụ đã ra đời trên các nền tảng số, cho thấy năng lực hợp tác và giải quyết vấn đề của họ ngày càng được nâng cao. Tuy nhiên, rào cản lớn nhất vẫn là việc chuyển đổi từ tư duy "sản xuất theo mùa vụ" sang "làm kinh tế nông nghiệp". Cần nhiều hơn nữa những chính sách hỗ trợ và đào tạo để họ thực sự làm chủ công nghệ, biến những "công cụ số" thành "năng lực số".
3. Số (Digital): Từ nông sản địa phương đến thị trường toàn cầu
Từ Số (Digital) đại diện cho toàn bộ môi trường và hệ sinh thái kỹ thuật số mà người nông dân đang tương tác. Nó là nền tảng để những kỹ năng "Kỹ" và "Năng" được áp dụng và tạo ra những giá trị kinh tế và xã hội vượt trội.
Thực trạng cho thấy, đa số nông dân Việt Nam vẫn đang loay hoay với đầu ra, phụ thuộc vào thương lái và chịu nhiều rủi ro về giá cả. Khâu phân phối còn nhiều yếu kém, khiến nông sản thường bị ép giá, đặc biệt vào mùa thu hoạch. Đây chính là lúc chuyển đổi số trở thành giải pháp cốt lõi để tháo gỡ những nút thắt này, giúp người nông dân chủ động hơn trong sản xuất và kinh doanh, từ đó nâng cao thu nhập và vị thế.
Khía cạnh "Số" tạo ra một Thị trường số (Digital Marketplace). Thay vì phụ thuộc vào thương lái và chợ truyền thống, người nông dân có thể tự mình đưa sản phẩm lên các sàn thương mại điện tử lớn như Shopee, Lazada hoặc các nền tảng chuyên biệt về nông sản.
Kỹ năng Thương mại điện tử (E-commerce) giúp họ quản lý gian hàng trực tuyến, chụp ảnh sản phẩm, viết mô tả hấp dẫn và xử lý đơn hàng. Việc này giúp họ tiếp cận trực tiếp với người tiêu dùng cuối, từ đó tăng lợi nhuận và xây dựng thương hiệu cá nhân. Theo một nghiên cứu của Bộ Nông nghiệp và Môi trường, việc đưa nông sản lên sàn thương mại điện tử có thể giúp tăng doanh thu lên đến 30%.
Bên cạnh đó, "Số" còn là Tiếp thị số (Digital Marketing) môi trường truyền thông và tiếp thị. Người nông dân hiện đại có thể trở thành những nhà tiếp thị nội dung. Họ dùng smartphone để quay video về quá trình chăm sóc cây trồng, thu hoạch, hay kể những câu chuyện đời thường trên TikTok và Facebook.
Cách làm này không chỉ xây dựng lòng tin với khách hàng mà còn tạo ra một cộng đồng người tiêu dùng trung thành, sẵn sàng trả giá cao hơn cho những sản phẩm chất lượng. Ví dụ, một nông dân trồng rau sạch có thể sử dụng video để chứng minh quy trình sản xuất an toàn, từ đó thu hút được một lượng lớn khách hàng quan tâm đến sức khỏe.
Cuối cùng, "Số" đại diện cho Công dân số (Digital Citizenship) năng lực công dân số. Nhờ kỹ năng số, người dân có thể dễ dàng tiếp cận các dịch vụ công như đăng ký mã số vùng trồng, làm thủ tục vay vốn hay tìm kiếm các chương trình hỗ trợ từ nhà nước qua các cổng thông tin điện tử. Việc này giúp tiết kiệm thời gian, công sức và chi phí đi lại. Việc kết nối với các nguồn tài nguyên số, từ bản tin thời tiết, giá cả thị trường cho đến các nghiên cứu khoa học, đã trở nên dễ dàng hơn bao giờ hết.
Tóm lại, "Số" là một hệ sinh thái toàn diện, nơi mọi cá nhân có thể tận dụng các công nghệ để nâng cao chất lượng cuộc sống, phát triển kinh tế và đóng góp vào sự tiến bộ của xã hội.
4. Chìa khóa để nông dân làm chủ tri thức số
Đã đến lúc nông dân Việt Nam làm chủ công nghệ, không chỉ để tồn tại mà còn để thịnh vượng. Thay vì chỉ nói về những thách thức, chúng ta cần tập trung vào các giải pháp cụ thể, có thể áp dụng ngay để biến nông dân thành những người làm chủ tri thức số, từ đó nâng cao giá trị nông sản và phát triển bền vững. Đây là một con đường đòi hỏi sự đồng hành của cả Nhà nước, doanh nghiệp và cộng đồng.
Thứ nhất, đào tạo thực chiến, xóa bỏ rào cản công nghệ. Lý thuyết phức tạp không thể giúp nông dân. Giải pháp đầu tiên phải là những khóa đào tạo thực hành, được thiết kế riêng cho họ. Thay vì dạy những khái niệm trừu tượng, hãy tập trung vào các kỹ năng cốt lõi, trực tiếp tạo ra giá trị kinh tế. Nông dân cần được học cách sử dụng điện thoại thông minh để quay video sản phẩm, chỉnh sửa đơn giản và đăng lên TikTok, Facebook hay YouTube. Họ cũng cần được hướng dẫn cụ thể từng bước để bán hàng trên các sàn thương mại điện tử như Shopee, Lazada hay các nền tảng nông sản chuyên biệt. Các buổi học nên được tổ chức ngay tại địa phương, với sự hỗ trợ của các cán bộ khuyến nông hoặc sinh viên tình nguyện am hiểu công nghệ. Chính mô hình “cầm tay chỉ việc” này sẽ giúp nông dân tự tin hơn, phá vỡ rào cản tâm lý ngại công nghệ.
Thứ hai, xây dựng hạ tầng số mạnh mẽ, giá cả phải chăng. Công nghệ không thể phát huy hiệu quả nếu thiếu một nền tảng vững chắc. Mặc dù internet đã phủ sóng rộng khắp, nhưng tốc độ và độ ổn định vẫn là vấn đề lớn ở nhiều vùng sâu, vùng xa. Chính phủ cần có những chính sách đầu tư mạnh mẽ hơn vào hạ tầng cáp quang, 4G/5G ở nông thôn. Điều này không chỉ giúp nông dân tiếp cận tri thức mà còn cho phép họ ứng dụng các công nghệ IoT (Internet vạn vật) trong sản xuất, như sử dụng cảm biến để theo dõi độ ẩm đất, nhiệt độ, hay tự động hóa hệ thống tưới tiêu. Đồng thời, các chính sách hỗ trợ về giá, hay các chương trình tín dụng ưu đãi để nông dân có thể mua sắm các thiết bị thông minh cũng là yếu tố then chốt để công nghệ không còn là món đồ xa xỉ.
Thứ ba, nền tảng số kết nối, mở rộng thị trường. Công nghệ chỉ là công cụ, quan trọng là cách nó kết nối con người. Chúng ta cần phát triển các nền tảng số không chỉ để bán hàng, mà còn để tạo ra một hệ sinh thái học hỏi và kết nối. Các diễn đàn trực tuyến, các nhóm cộng đồng trên Zalo, Facebook, hay các ứng dụng chuyên biệt về nông nghiệp có thể trở thành nơi nông dân chia sẻ kinh nghiệm, nhận lời khuyên từ các chuyên gia, và trực tiếp trao đổi với các nhà phân phối, doanh nghiệp chế biến. Điều này giúp họ giảm bớt phụ thuộc vào thương lái truyền thống, minh bạch hóa quy trình mua bán và nâng cao lợi nhuận. Khi nông dân hiểu được nhu cầu của thị trường, họ sẽ sản xuất những sản phẩm có giá trị cao hơn, đáp ứng đúng tiêu chuẩn.
Thứ tư, chính sách ưu đãi, thúc đẩy mô hình nông nghiệp thông minh. Để khuyến khích nông dân ứng dụng công nghệ, cần có những chính sách ưu đãi cụ thể. Nhà nước có thể hỗ trợ vốn, giảm thuế, hoặc cung cấp các gói tín dụng đặc biệt cho các hợp tác xã, hộ gia đình tiên phong trong việc chuyển đổi số. Những mô hình thành công, như việc sử dụng máy bay không người lái để phun thuốc trừ sâu hay công nghệ AI để phân tích chất lượng nông sản, cần được tuyên truyền rộng rãi để tạo hiệu ứng lan tỏa. Khi thấy những người hàng xóm của mình làm giàu nhờ công nghệ, những nông dân khác sẽ có động lực để thay đổi. Đây là cách tốt nhất để biến những mô hình điểm thành phong trào trên diện rộng, giúp nông nghiệp Việt Nam thực sự “cất cánh”.
Nói tóm lại, làm chủ tri thức số không phải là một lựa chọn, mà là con đường duy nhất để nông dân Việt Nam làm chủ tương lai của mình. Bằng cách tập trung vào các giải pháp cụ thể: đào tạo thực chiến, xây dựng hạ tầng vững chắc, tạo nền tảng kết nối, và ban hành chính sách ưu đãi, chúng ta có thể giúp mỗi người nông dân trở thành một công dân số thực thụ, làm giàu trên chính mảnh đất quê hương và vươn ra thị trường quốc tế.
Kết luận
Trong kỷ nguyên số, khái niệm "nông dân" đã được định nghĩa lại. Họ không còn chỉ là người lao động trên đồng ruộng mà đã trở thành những doanh nhân, những người làm chủ công nghệ. Con đường để chuyển đổi thành "Nông dân 4.0" nằm ở việc làm chủ ba trụ cột cốt lõi: Kỹ - Năng - Số. Việc này đòi hỏi một lộ trình tổng thể, từ việc nâng cao năng lực sử dụng công cụ số (Kỹ), đến rèn luyện tư duy phản biện và khả năng học hỏi (Năng), và cuối cùng là hòa nhập vào hệ sinh thái số rộng lớn (Số). Bằng cách áp dụng các giải pháp cụ thể như đào tạo, hỗ trợ hạ tầng và kết nối, người nông dân Việt Nam sẽ không chỉ nâng cao hiệu quả sản xuất mà còn mở rộng thị trường, nâng tầm giá trị nông sản và thịnh vượng bền vững trong tương lai./.
(Bài viết trong cuốn VĂN HOÁ & THỜI ĐẠI của Viện Kinh tế, Văn hóa và Nghệ thuật).
