Hạt muối - Kết tinh văn hóa và lịch sử
Tay nâng chén muối đĩa gừng
Gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau
Muối cũng là gia vị thiết yếu cho sức khỏe con người, là thành phần quan trọng bậc nhất để làm mắm, chế biến thủy sản, các ngành công nghiệp và y tế, mỹ phẩm. Nghề làm muối ở Việt Nam có lịch sử hàng trăm năm, không chỉ đáp ứng cho nhu cầu trong nước mà hạt muối Việt Nam cũng được xuất khẩu tới 22 quốc gia trên thế giới với tổng kim ngạch đạt 5,5 triệu USD năm 2023.
Là quốc gia nhiệt đới có đường bờ biển dài trên 3.200 km, nước biển có độ mặn cao, nhiều khoáng chất để muối Việt Nam được đánh giá là có rất nhiều lợi thế. Không chỉ lưu trữ, bảo tồn các phương pháp sản xuất muối thủ công truyền thống vô cùng đặc sắc mà nghề muối Việt Nam những năm gần đây còn được áp dụng khoa học công nghệ để đáp ứng nhu cầu ngày càng cao của tiêu dùng trong nước và xuất khẩu.
Không gian nghề muối còn được nhiều địa phương sử dụng để phát triển du lịch, thu hút nhiều du khách trong nước và quốc tế. Góp phần phát triển nghề muối đa giá trị và quảng bá nghề muối - di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Nơi khởi nguồn nghề muối trên đất nước ta phải nhắc đến chính là mảnh đất Diêm Điền, tên chữ có nghĩa là đầu muối có từ thời Trần. Vùng đất này cũng là nơi duy nhất ở Việt Nam có phủ thờ Bà Chúa Muối - người khai sinh ra nghề làm muối hơn 700 năm trước.
Theo thời gian, Diêm Điền giờ trở thành thị trấn thuộc huyện Thái Thụy, tỉnh Thái Bình. Nghề làm muối ở huyện Thái Thụy từ chỗ có hàng trăm hecta giờ chỉ còn được duy trì ở xã Thụy Hải với hơn 40ha. Thế nhưng nơi đây vẫn là minh chứng quan trọng cho bề dày lịch sử nghề muối Việt Nam và là tiền đề để nghề muối hiện nay trải dài suốt 19 tỉnh thành trên cả nước với tổng diện tích lên tới 10.749ha. Trong đó Duyên hải Nam Trung Bộ chiếm 45,1%, Đồng bằng sông Cửu Long chiếm 26,5%, Đông Nam Bộ chiếm 19,6%, Bắc Trung Bộ chiếm 7,6% và Đồng bằng sông Hồng chiếm 1,1%. Tổng sản lượng muối những năm gần đây từ 900 nghìn tấn đến 1,2 triệu tấn/năm.
Biểu đồ tổng diện tích đất muối năm 2025
Bạc Liêu là một trong những địa phương có diện tích sản xuất muối lớn nhất cả nước với trên 1.400ha, gần 900 hộ làm nghề, sản lượng muối đạt gần 30.000 tấn/năm. Nghề làm muối nơi đây có từ khi khai hoang mở đất. Thời Pháp thuộc, ông Trần Trinh Trạch, thân sinh của công tử Bạc Liêu - Trần Trinh Huy, sở hữu hơn 200ha muối chuyên bán cho Pháp. Lợi nhuận làm muối khi ấy gấp hơn 20 lần trồng lúa, bởi muối là mặt hàng quốc cấm.
Hơn 100 năm qua, nghề muối vẫn được gìn giữ và phát triển trở thành di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Bản sắc thể hiện sự lao động cần cù, sáng tạo của người dân Bạc Liêu, một nắng hai sương.
Tháng 11 hàng năm, khi những cơn mưa ở miền Tây thưa dần nhường chỗ cho những ngày nắng, diêm dân Bạc Liêu bắt đầu tháo nước, cải tạo ruộng muối để chuẩn bị cho vụ mùa mới kéo dài 6 tháng, từ tháng 12 năm trước và kết thúc vào khoảng tháng 5 năm sau.
Hàng chục năm nay, một ngày mới của ông Huỳnh Văn Út - nghệ nhân có kinh nghiệm làm muối hơn 50 năm thường bắt đầu từ khi ánh bình minh vừa ló rạng với dụng cụ mang theo rất đơn giản là cái chang. Ông chia sẻ rằng: “Vì bản thân tôi, cùng với bà con ở quê hương Đông Hải này sống bằng nghề muối là nghề chính. Còn nghề phụ là mua bán, nuôi tôm. Nhưng vì yêu thích nghề, nên nghề muối vẫn là nghề truyền thống của bà con huyện Đông Hải.”
Ông Huỳnh Văn Út, diêm dân Đông Hải, đang cào muối thành đống.
Hạt muối thủ công được làm rất công phu. Đầu tiên, ruộng muối phải được đầm cho thật chặt. Nước biển sau đó được tháo vào ruộng và phơi khô để tăng độ rắn của đất. Khi đạt yêu cầu, người dân tiến hành bơm nước vào ruộng và phơi nước. Quy trình làm muối lúc này mới chính thức bắt đầu. Giữa ánh nắng mặt trời, nước biển bốc hơi dần khiến độ mặn tăng cao hơn so với ban đầu. Chúng sẽ được tháo sang phần ruộng phía dưới để tiếp tục phơi cho đến khi kết tủa trắng xóa khắp mặt ruộng. Lúc này người dân mới tiến hành thu hoạch.
Với nguồn nước, chất đất chứa đựng nhiều khoáng chất, đặc biệt là trình độ làm muối rất cao của diêm dân, năm 2013 muối Bạc Liêu đã được Cục Sở hữu trí tuệ thuộc Bộ Khoa học và Công nghệ cấp bảo hộ chỉ dẫn địa lý. Đến năm 2020, nghề làm muối ở Bạc Liêu được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Từ truyền thống thủ công đến công nghệ cao và xuất khẩu triệu đô
Không chỉ sản xuất muối thủ công truyền thống mà những năm gần đây địa phương này đã tổ chức sản xuất muối theo mô hình các hợp tác xã. Áp dụng các phương thức sản xuất muối công nghiệp nhằm tăng năng suất và chất lượng sản phẩm. Từ đó gắn kết sản xuất với chế biến và tiêu thụ, đáp ứng nhu cầu an toàn thực phẩm, đủ sức cạnh tranh với muối nhập khẩu. Nhiều sản phẩm muối của địa phương không những được chứng nhận OCOP 4 sao mà còn được xuất khẩu sang các thị trường khó tính như Hàn Quốc, Nhật Bản.
Ông Phạm Văn Thiều, Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Bạc Liêu cho biết: “Một ký muối bây giờ chỉ một ngàn nhưng qua công nghệ, qua chế biến thì giá của 1kg muối là 1,8 triệu - 2 triệu/kg muối. Nâng giá trị hạt muối như vậy tôi tin rằng muối Bạc Liêu sẽ có đầu ra rất tốt. Và chúng tôi sẽ gặp tác với nhân dân để từ đó nâng cao đời sống của người diêm dân. Để người diêm dân sống được từ muối, khá lên từ muối.”
Xác định rõ trên thế giới chỉ có 20% muối dùng để ăn uống và chế biến thực phẩm, 80% sản lượng muối còn lại được dùng cho các ngành công nghiệp hóa chất, công nghiệp mỹ phẩm, y tế, dược phẩm, công nghiệp xây dựng, công nghiệp năng lượng. Do đó những năm gần đây việc tổ chức sản xuất nghề muối đã thay đổi rõ rệt theo hướng liên kết sản xuất. Phương thức sản xuất muối thủ công truyền thống vẫn lưu giữ song song với sản xuất công nghiệp để đáp ứng nhu cầu đa dạng, phong phú, các đòi hỏi ngày càng cao của thị trường.
Hiện Việt Nam đã xây dựng được 3 tiêu chuẩn Việt Nam về muối thô, muối tinh, muối công nghiệp và 15 tiêu chuẩn Việt Nam về phương pháp thử thuộc lĩnh vực muối. Hệ thống các văn bản, quy phạm pháp luật để thúc đẩy nghề muối phát triển không ngừng được hoàn thiện. Trong đó phải kể đến việc rà soát, sửa đổi, bổ sung những quy định tại nghị định số 40/2017/NĐ-CP về quản lý sản xuất kinh doanh muối và đề án phát triển đề muối theo quyết định 1325/QĐ-TTg 2020 giúp nghề muối có những bước chuyển mình rõ rệt.
Bà Trần Thị Bình, Giám đốc Công ty CP muối và TM Nam Định, là người phụ nữ tiên phong trong việc sản xuất ra sản phẩm muối nhạt nhiều năm nay. Với mong muốn bảo vệ sức khỏe người tiêu dùng bà Bình đã liên kết với nông dân để sản xuất muối ăn chất lượng cao và đặc biệt bà đã dành nhiều tâm huyết nghiên cứu để giảm độ mặn cho muối. Vinh dự hơn khi Nam Định đã được Nhật Bản ký hợp đồng thu mua dài hạn mỗi năm xuất khẩu sang thị trường này 100t muối. Bà Bình bày tỏ lòng tự hào khi điều này được Cục y tế dự phòng đánh giá rất cao và chọn công ty làm điểm để thực hiện chương trình quốc gia.
Bên cạnh các sản phẩm từ muối hạt, thị trường muối Việt Nam hiện còn xuất hiện rất nhiều các sản phẩm muối có giá trị kinh tế cao khác như hoa muối, muối hầm, muối tre với phương thức sản xuất công phu và có giá trị kinh tế rất cao. Ngoài ra các sản phẩm muối y tế, muối làm đẹp cũng được nhiều đơn vị sản xuất trong nước tập trung nghiên cứu ra thị trường. Từ đó giúp diêm dân có thu nhập tốt hơn tạo sự phát triển bền vững cho nghề muối của địa phương.
Không chỉ khai thác giá trị từ hạt muối mà không gian nghề làm muối cũng được các địa phương sử dụng để phát triển du lịch nhằm khai thác đa giá trị từ nghề muối. Các tour du lịch thăm các cánh đồng muối, trải nghiệm làm muối thu hút đông đảo khách du lịch đến với Sa Huỳnh, Quảng Ngãi, Cần Giờ, Thành phố Hồ Chí Minh hay Đông Hải (Bạc Liêu). Không gian thơ mộng của những cánh đồng muối và sự hiếu khách của người dân địa phương là nơi níu chân du khách đến và quay trở lại nhiều lần.
Tour du lịch tham quan ruộng muối tại đảo Thiềng Liềng
Festival nghề muối Việt Nam - Bạc Liêu 2025 và kỳ vọng mở ra kỷ nguyên mới cho di sản
Quyết định 1325/QĐ-TTg đến năm 2030 đặt mục tiêu ngành muối đạt 14.224ha với sản lượng 2 triệu tấn muối/năm. Tuy nhiên theo quy hoạch sử dụng đất giai đoạn 2021 - 2030 của các địa phương, đến năm 2025 tổng diện tích đất là muối chỉ còn 12.156ha, đến năm 2030 chỉ còn 8.610ha. Do đó để đảm bảo sản lượng 2 triệu tấn/năm thì cần phải có giải pháp tăng năng suất, cùng với việc nâng cao hiệu suất sử dụng đất và có biện pháp bảo vệ đất làm muối. Để giải quyết vấn đề nêu trên Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn nat là Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã phối hợp với Ủy ban nhân dân tỉnh Bạc Liêu tổ chức “Festival nghề muối Việt Nam - Bạc Liêu 2025”. Festival nhằm tôn vinh những người làm muối và tạo điều kiện để các địa phương, doanh nghiệp, hợp tác xã, các chuyên gia và bà con diêm dân gặp gỡ trao đổi kinh nghiệm, kết nối cung-cầu, tìm kiếm các giải pháp công nghệ nâng cao chất lượng, giá trị gia tăng, đa dạng hóa sản phẩm. phát triển nghề muối đa giá trị.
“Chúng tôi hy vọng rằng với “Festival nghề muối Việt Nam - Bạc Liêu 2025” ngành muối Việt Nam sẽ bước sang một chặng đường mới, một kỷ nguyên mới cho sự phát triển của ngành hàng này. Muối cũng là đầu vào để tạo dựng các di sản cho các ngành hàng khác nhưu di sản của ngành nước mắm truyền thống đặc biệt có liên quan đến muối. Vì thế chính phủ rất quan tâm tới việc phát triển các ngành muối Việt Nam.” ông Lê Đức Thịnh – Cục trưởng Cục Kinh tế hợp tác và Phát triển nông thôn (Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn) chia sẻ.
Hạt muối cũng là kết tinh của những giọt mồ hôi, của những đôi bàn tay rám nắng của những diêm dân một nắng hai sương. Nghề muối không chỉ là sinh kế, mà còn là văn hóa truyền thống mang bản sắc vùng miền. Festival nghề muối Việt Nam, hành trình 100 năm nghề muối, đời người lần đầu tiên được tổ chức tại Bạc Liêu sẽ chính thức được diễn ra từ ngày 6/3 - 8/3 năm 2025.
Đến với “Festival nghề muối Việt Nam - Bạc Liêu 2025” sẽ giúp chúng ta cảm nhận được nghề muối không chỉ là sinh kế mà còn là đặc trưng của vùng miền. Sự chuyển đổi để khai thác tối đa giá trị của nghề muối và đáp ứng nhu cầu của thị trường sẽ giúp cho thương hiệu muối Việt có chỗ đứng vững chắc tại thị trường trong nước và quốc tế.
|
|
